AİHM (Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi) Nedir? Görevleri, İşleyişi ve Önemi

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), Avrupa Konseyi’ne üye 47 ülkenin vatandaşlarının başvurabileceği, insan hakları ihlallerine dair yargı kararları veren, Strasbourg’da bulunan uluslararası bir yargı organıdır. AİHM, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletler için bağlayıcı olan kararlar verir ve bu kararlar, insan haklarının korunması için önemli bir güvence oluşturur. Bu makalede, AİHM nedir, AİHM’nin görevleri, AİHM’ye başvuru koşulları, AİHM kararları ve etkisi gibi önemli başlıkları ele alacağız.

1. AİHM Nedir?

AİHM, 1959 yılında kurulan ve Avrupa Konseyi’ne üye 47 ülkenin vatandaşlarının başvurabileceği, insan hakları ihlallerine dair kararlar veren yargı organıdır. Mahkeme, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletler için bağlayıcı kararlar verir. Mahkeme, Strasbourg, Fransa’da yer alır ve başvurular, AİHM tarafından yargılanan davalar genellikle bireysel başvurulardır. AİHM, üye ülkelerinin iç hukuklarına müdahale etmeden, insan hakları ihlallerini yargılayarak, Avrupa’da insan haklarının korunmasına katkı sağlar.

2. AİHM’nin Görevleri ve Yetkileri

AİHM, başta Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi olmak üzere, Avrupa Konseyi’nin kabul ettiği bir dizi uluslararası hukuk metnini denetler. Mahkemenin başlıca görevleri şunlardır:

a. Bireysel Başvuruları Değerlendirme

AİHM, bireysel başvuruları değerlendirerek, başvurulan ülkenin iç hukukunda ihlal edilen insan hakları ile ilgili kararlar verir. Bireyler, devletlerinin insan hakları ihlallerine karşı AİHM’ye başvurabilirler. AİHM, devletlerin, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne aykırı hareket ettikleri durumlarda, bu ihlali tespit ederek bağlayıcı kararlar alır.

b. Devletler Arası Başvuruları Yargılamak

AİHM, ayrıca devletler arasında yaşanan insan hakları ihlalleriyle ilgili de kararlar alabilir. Bir devlet, başka bir devlete, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne aykırı hareket ettiği için başvurabilir. Mahkeme, devletler arasındaki bu tür başvuruları da değerlendirir ve karar verir.

c. Yorum ve Aydınlatma Yapmak

AİHM, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ni ve diğer protokollerini yorumlayarak, ülkeler arası yargı pratiği oluşturur. Mahkeme, Avrupa’daki insan hakları standartlarının korunmasına yönelik olarak hukuki içtihatlar oluşturur.

d. Devletlerin Uygulamalarını Denetlemek

AİHM, devletlerin iç hukuklarında insan hakları standartlarına ne ölçüde uyduklarını denetler ve gerektiğinde bağlayıcı kararlar vererek, ülkelerin uygulamalarını denetler.

3. AİHM’ye Başvuru Koşulları

AİHM, yalnızca Avrupa Konseyi’ne üye ülkelerin vatandaşlarının başvurabileceği bir yargı organıdır. Ancak, başvuru yapmadan önce, başvurulan devletin iç hukuk yollarının tükenmiş olması gerekir. Yani, AİHM’ye başvuruda bulunabilmek için, başvurulan ülkenin iç hukukunda, ilgili kişi veya kişiler tarafından başvurulabilecek tüm hak arama yolları (mahkeme süreçleri, idari başvurular vb.) tükenmiş olmalıdır.

Başvuru için gerekli olan diğer şartlar şunlardır:

• Başvurulan ülke, AİHM’ye taraf olmalı: AİHM, yalnızca Avrupa Konseyi’ne üye devletler hakkında karar verir.
• Başvurunun zaman aşımına uğramamış olması: AİHM’ye başvurular, genellikle ihlalin gerçekleşmesinin ardından 6 ay içinde yapılmalıdır. Aksi takdirde başvuru zaman aşımına uğrar.
• Başvurulan olay, insan hakları ihlali olmalı: Başvuru konusu, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve protokollerinde belirlenen hak ihlalleri ile ilgili olmalıdır.

4. AİHM’nin İşleyişi ve Karar Verme Süreci

AİHM, başvuruları alır ve inceler, ardından mahkeme, başvuruyu kabul edip etmeye karar verir. Başvuru kabul edildiğinde, AİHM davayı inceler ve tarafları dinler. Davanın içeriğine göre, mahkeme Tek Hâkim, Bölüm veya Büyük Duruşma şeklinde karar verebilir. AİHM, başvurulan davada tarafların ifade ettiği hususları dikkatlice değerlendirir ve tarafların görüşlerini aldıktan sonra karar verir.

Mahkeme, her türlü durumu titizlikle değerlendirir ve ihlali tespit ettiği takdirde, kararını verir. AİHM’nin verdiği kararlar bağlayıcıdır, yani davalı devlet, AİHM kararına uymak zorundadır. Eğer devlet, mahkemenin kararına uymazsa, Avrupa Konseyi’ne bağlı diğer organlar devreye girebilir.

5. AİHM Kararları ve Etkisi

AİHM’nin verdiği kararlar yalnızca başvuru sahibini ilgilendiren bir yargılama süreciyle sınırlı kalmaz. AİHM, verdiği kararlarla Avrupa’daki hukuk sistemlerine de yön verir ve hukuki içtihatlar oluşturur. Mahkeme, benzer davalarda yerleşik bir içtihat geliştirebilir ve bu da hukuk sisteminin tutarlılığını artırır. AİHM’nin kararları, Avrupa Konseyi’ne üye devletler için bağlayıcıdır.

AİHM’nin kararlarının iç hukuka etkisi büyüktür. Mahkemeler, AİHM’nin kararlarını iç hukukta örnek alarak, benzer davalarda bu kararları referans alabilir. Ayrıca, AİHM’nin verdiği kararlar, insan hakları ihlalleri konusunda kamuoyunu bilinçlendirir ve devletlerin insan hakları konusundaki sorumluluklarını hatırlatır.

6. AİHM’nin Türkiye İçin Önemi

Türkiye, Avrupa Konseyi’ne üye bir ülke olarak AİHM’ye başvurular yapabilir ve AİHM kararlarına tabidir. AİHM, Türkiye’nin de iç hukukunda insan haklarına aykırı uygulamaları denetler ve gerekli durumlarda karar alır. Türkiye, AİHM’nin verdiği kararları uygulamakla yükümlüdür ve kararlar bağlayıcıdır.

AİHM, Türkiye’deki insan hakları ihlalleriyle ilgili çeşitli davaları incelemiş ve önemli kararlar almıştır. Bu kararlar, Türkiye’nin iç hukukunda da bazı reformları gündeme getirmiştir. Türkiye’nin AİHM kararlarına uygun hareket etmesi, uluslararası hukukla uyumunu güçlendirir.

7. Sonuç: AİHM ve İnsan Haklarının Korunması

AİHM, Avrupa Konseyi’ne üye 47 ülkenin vatandaşlarının haklarını koruyan, adil bir yargılama süreci sunan, insan hakları ihlallerini denetleyen önemli bir yargı organıdır. AİHM’nin kararları, sadece başvuru sahiplerinin haklarının korunmasına değil, aynı zamanda Avrupa’daki tüm vatandaşların insan hakları bilincinin artmasına da katkı sağlar. Avrupa’da insan haklarının güçlendirilmesi ve korunması konusunda AİHM, kritik bir rol oynamaktadır. AİHM, hukuk devleti ve demokrasi açısından önemli bir denetim organı olup, insan hakları standartlarının yükseltilmesine katkıda bulunmaktadır.